1.1 MEASURES TO STRENGTHEN THE HIGH-SPEED RAIL LINE LAND BASE

Abstract

Abstract:

The article deals with the scientific direction related to determining the actual state of the roadbed. Also with periodic reinforcement of the roadbed. To strengthen the slopes of embankments and recesses, various types of geosynthetics are used-geotextiles, geogrids, drainage trays made of composite materials. To ensure the safety, reliability and profitability of Railways, optimal technologies should be applied, especially in conditions of increasing traffic volumes, increasing axial loads and train speeds.

Key words:

Railway track, roadbed, geotextile, geogrid, drainage trays, train traffic.

тезюрар темир йўл линиясини  ЕР ПОЛОТНОСИНИ КУЧАЙТИРИШ чора тадбирлари

Аннотация:

Мақолада илмий жихатдан йўлнинг ҳақиқий ҳолатини аниқлаш билан боғлиқ масалага эътибор қаратилган. Шунингдек ер полотносини даврий мустаҳкамлаш билан боғлиқ. Кўтарма ва ўймаларнинг ёнбағирларини мустаҳкамлаш учун геосинтетиканинг ҳар хил турларидан геотекстилинлар, геоматлар, геокомпозицион материаллардан тайёрланган дренаж ариқларидан фойдаланилади. Темир йўлларнинг хавфсизлиги, ишончлилиги ва барқарорлигини таъминлаш учун, айниқса, транспорт ҳажмини ошириш, шошилинч юкларини ва поезд тезлигини ошириш шароитида оптимал технологияларни қўллаш лозимлиги кўрсатилган.

Калит сўзлар:

Темир йўл транспорти, ер полотноси, геотекстил, геомат, дренаж ариқлар, поездлар қатнови.

Ер полотноси – бу темир йўл конструкциясининг асосий элементларидан бири бўлган,  грунтдан ишлаб чиқилган инженерлик иншоотдир. Ер полотносида темир йўлнинг устки қурилмаси жойлашади, ва у трасса бўйлаб ер юзасини текислаб, йўлнинг тарҳ ва профил бўйича зарурий параметрларини шакллантирилишини таъминлайди. Ер полотноси темир йўлнинг юк кўтарувчи конструкцияси бўлиб, у йўл устки қурилмасининг статик юкланишлари ва ҳаракатланувчи составнинг динамик юкланишларини   қабул қилиши, ҳамда   асосга эластик равишда узатиши керак. Шунинг учун, унинг ишончлилигига  линиянинг ўтказувчанлик қобилиятини белгилаб берувчи поездларнинг техник тезликлари ва ҳаракатланувчи составнинг максимал рухсат этиладиган статик юкланиши каби асосий эксплуатацион параметрлар боғлиқ.

  Ер полотносининг ўзига хос томонлари шундан иборатки, у табиий шароитларга жуда ҳам боғлиқ бўлиб, вақт ўтиши билан ўзгарувчан ва хусусиятлари бир хил бўлмаган грунтдан барпо этилади.

Ер полотносини бўйлама ўқига перпендикуляр теккислик қирқими ер полотносини кўндаланг профили дейилади. Кўндаланг профиллар ишлатиш шартлари бўйича намунавий ва индивидуал профилларга ажратилади[1].

Йўл устки қурилмаси жойлашган ва ҳаракатланувчи состав таъсирлари узатиладиган ер полотносининг устки юзаси асосий майдонча дейилади ва унинг бош элементи деб ҳисобланади. Ёнбағир (қияликлар) деб, табиий грунт массивини чегараловчи сунъий йўллар билан ҳосил қилинган грунтнинг қия юзалари (кўтарма ва  қазилма қияликлари)га айтилади. Асосий майдонча билан қияликларни туташиш чизиғи йўл қирраси (бровка) деб номланади[2].

Харакат таркибидан тушувчи кучлар ер полотносининг кўндаланг кесимида қуйидагича кўриш акс этади.

1-расм. Харакат таркибидан ер полотносига тушувчи кучларнинг кўндаланг кесими.

Ер полотно ён бағрисининг устиворлиги бу ер полотносидаги грунтларни сурувчи кучларга қаршилиги, ёки ён бағирларни олдинги холатидан чиқарувчи статик ва динамик хажмий ва поездан тушадиган кучларга қаршилик кўрсатиб турғун холатда ушлаб туришига айтилади.

Ер полотносининг ён бағрилари энг нозик қисимлардан бири хисобланади, чунки улар жуда турли таъсирлар остида, яъни об-хаво, ташқи кучлар ва ўзининг массасидан тушадиган кучланишлар, ер ости ва ер усти сувлари таъсирлари ва бошқалар доим таъсир кўрсатиб туради.

Ер полотнонинг сақлаш, қурилиши ва лойихаланиши нотўғри эксплуатация олиб бориш, унда ҳар хил деформацияларни ва бузилишларни келиб чиқишига олиб келади. 

Ер полотносини тиклаш техник шартлари ёки уни сақлаш ва таъмирлашнинг белгиланган шартларининг бузилиши ер полотносида унинг мустаҳкамлик тавсифларини ҳамда турғунлигини пасайтирадиган турли-туман физик-кимёвий жараёнларнинг юзага келишини келтириб чиқарадиган нуқсонларга сабаб бўлиши мумкин. Агар ушбу жараёнларнинг (баъзан улар ер полотноси касалликлари деб номланади) олди олинмаса ва бошланиш қисмидаёқ бартараф этилмаса, йўл қўйиб бўлмайдиган деформациялар, шикастланиш ва ҳатто унинг емирилиши юз бериши мумкин[3]. Масалан, қаровсиз, баъзи жойларига тупроқ тўлган тепа усти ариғида (канавасида) сув туриб қолиб, кейинчалик ўйиқ откосларининг грунти намланиб қолади; ушбу жараённинг олди олинмаса, ўйиқ откоси пастга оқиб тушади.

2-расм. Ер полотносида кўчкининг хосил бўлиши.

Ер полотносининг йўл қўйиб бўлмайдиган деформациялари, шикастланиши ва емирилиши шунингдек ер полотносидан фойдаланиш шарт-шароитлари унинг барқарорлиги учун ёмон томонга ўзгарганида олдини олиш чора-тадбирлари ўтказилмаганида ҳам юз бериши мумкин (сув омборлари қурилганида кўтармаларни сув босиши, сув оқимларининг тезлашиши, поездга тушадиган юкламаларнинг ортиши ва ҳ.к.). Йўл қўйиб бўлмайдиган деформациялари, шикастланиши ва емирилишига олиб келадиган асосий сабаб – аксарият ҳолларда грунтларнинг ортиқча намланиши бўлади.

3-расм. Намлик ошиши натижасида ер полотносини зарарланиши.

Шу каби холатларни олдини олиш мақсадида темир йўл қурилишида геосинтетик материалларнинг жорий етилиши маълум даражада долзарб муаммоларни ҳал қилиш имконини яратди, бироқ шу билан бирга мухандисларга бир қатор мураккаб масалаларни ўртага ташлади. Геоматериалларнинг ҳозирги хилма-хиллиги билан бу лойиҳалашда геосинтезнинг муайян туридан фойдаланиш тўғрисида қарор қабул қилиш анча қийинлашди. Геоматериаллар ёрдамида ҳисоб-китоблар масаласи юзага келганда вазият янада мураккаблашди.

Ўтказилган тадқиқот ва мухандис тажрибаси шуни кўрсатадики, геоматериаллар ёрдамида мустаҳкамловчи элемент сифатида қурилган барча объектлар муваффақиятли ишлайди.

4-расм. Ер полотносида геоматериалларнинг қўлланилиши.

Темир йўл ер полотносини ўрганиш вақтида қуйдаги хулосаларни чиқаришга имкон беради:

• Замонавий темир йўлларнинг ишлаш шароити йўл транспортида вибродинамик юкларнинг кўпайиши, поезд тезликларининг ошиши ва трассанинг юқори тузилиши учун янги иншоотларнинг жорий етилиши билан характерланади.
• Темир йўл транспортида юкларнинг ортиши унинг ишлашини ёмонлаштирадиган ва юк кўтариш қобилиятининг пасайишига олиб келадиган қолдиқ деформацияларнинг интенсив тўпланишига ёрдам беради.
• Сўнгги йилларда транспорт қурилишида йўл транспортини мустаҳкамлашнинг энг истиқболли ва кенг қўлланиладиган усулларидан бири турли хил геосинтетик материаллар (геотекстил, геомат, георешотка ва турли хил геоматериаллар) дан фойдаланилмоқда.
• Темир йўл транспортининг асосий участкасини мустаҳкамлаш учун геоматериаллардан фойдаланиш самарадорлигини баҳолаш зарурати мавжуд.

Хозирги кунда замонавий турдаги технологияларни темир йўл тармоғига геоматериалларни жорий этиш орқали яхши натижаларга эришамиз.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ищанов А.С. Усиление основной площадки земляного полотна // Научное сообщество студентов XXI столетия. Технические науки: сб. ст. по мат. L междунар. студ. науч.-практ. конф. № 2(49). URL: https://sibac.info/archive/technic/2(49).pdf (дата обращения: 11.02.2020)
2. Ашпиз Е. С., Гасанов А. И., Глюзберг Б.Э. и др. Железнодорожный путь ФГБОУ «УМЦ ЖДТ», М.:2013 ст. 239
3. Шульга В.Я., Билоха Л.B. Путевой комплекс железнодорожного транспорта. ООО «Транспортная книга», М.:2009 ст.
   129
4. Abdualiyev E.B., Eshonov F.F. New uses of culvert Construction. Design Taxi, Issue 2, 2020 year 149-152p.
5. Abdualiev E. B., Embergenov A. B. /Case of waterproofing pipes on railways/ skills of the 21st century for professional activity /volume 2/Tashkent 2021/2/15/ 184-185 p.
6. Abdualiev E.B., Abdukarimov A.M. Increase of productivity and reliability of control of rails. Architectural and construction science and period materials of the Republican scientific and practical conference part №. 2 T.: 2017y. 24-26p.
7. Abdualiyev, E.B. (2019) "Research of surface condition of the rails rolling on sections of high-speed and high-speed train traffic, ," Journal of Tashkent Institute of Railway Engineers: Vol.15:Iss.2,Article14.Available at:https://uzjournals.edu.uz/tashiit/vol15/iss2/14
8. Abdualiyev, E.B. (2019) "Research of surface condition of the rails rollingon sections of high-speed and high-speed train traffic," Journal of Tashkent Institute of Railway Engineers: Vol.15:Iss.3,Article4. Available at: https://uzjournals.edu.uz/tashiit/vol15/iss3/4