1.2 ЯНГИ ТУРДАГИ СУВ ЎТКАЗУВЧИ ҚУВУРЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

Abstract

Аннотация:

Ушбу мақолада темир йўлларда қўлланиладиган ва кўтарма остида жойлашган қувурларнинг янги турлари хақида баён этилган. Темир йўлда энг кўп тарқалган сунъий иншоотларнинг ярмини сув ўтказувчи қувурлар ташкил қилади.

Калит сўзлар:

Қувурлар, кичик кўприк, темир-бетон, бетон ва металл, юмалоқ, тўртбурчак, овал.

КИРИШ.Темир йўлларидаги кўтарма остидаги қувурлар барча сунъий иншоотларнинг ярмини ташкил қилади ва улар энг кўп тарқалган йўл иншоотларидир.

Қувурлар йўлнинг энг паст жойларида жойлашган бўлиб, улар бўйлама профилдаги энг паст ер сатҳи билан белгиланади. Қувурни қуриш учун жой танлаш унинг йўли кесишган жойидаги ўзан шаклига боғлиқ.

Қувурлар доираси асосан вақти-вақти билан ишлайдиган кичик сув оқимлари (ёмғир тушганда, қор ерийди ва ҳоказо.). Қувур тешигининг диаметри 6 м дан ошмайди, лекин кўп ҳолларда тешик диаметри 2 м гача бўлган қувурлардан фойдаланилади.

Кичик кўприкларга нисбатан бир хил сув сарфи учун қувурлар арзон ва осон ишлайди. Кўтарманинг пастки қисмида жойлашган қувурлар транспорт воситаларининг транспорт шароитларини ўзгартирмайди.

Қувурлар темир-бетон, бетон ва металл турлари бор. Ҳозирги вақтда бетон қувурлар кэнг қўлланилмоқда[1.2.3.4.5.6].

Иш режимига кўра, босимли, ярим босимли ва босимли бўлмаган қувурлар мавжуд. Кўтарма ва унинг ерозиясида сув тўпланишининг олдини олиш учун қувурлар асосан лойиҳаланади ва босимсиз қурилади (1-расм).

1-расм. Сув ўтқазувчи қувурнинг бўйлама қирқими.

Қувурнинг асосий таркибий элементлари унинг корпуси, асоси, кириш ва чиқиш каллакларидир.

Қувур танаси ташқи юкларни қабул қилиш ҳамда керакли тешик ҳосил қилиш учун мўлжалланган. Бошоқлар маррани йўлбошчи етаклари билан бирлаштиради ва шу билан бирга сув оқими шароитини яхшилайди. Қувурнинг юқори томонида жойлашган каллаклар кириш, пастки томонида эса чиқиш деб аталади. Марра ва бошнинг пойдеворлари уларга узатиладиган босимни сезади ва қувур остидаги замин асосининг зарур ишончлилигини таъминлайди[7].

Босимли бўлмаган қувурларнинг дренаж сиғими кичик: тешиги 2 м гача бўлган юмалоқ қувурлар 12.5 м3 / с гача, кесими 6х3 м бўлган тўғри бурчакли қувурлар - 63 м3/с гача сув оқимини ўтказиши мумкин.

Кесимнинг шаклига кўра, қувурлар юмалоқ, тўртбурчак ёки мураккаб бўлимлар бўлиши мумкин: овал, кавариқ, текис таглик билан юмалоқ ва бир структурадаги тешикларнинг сони — бир, икки ва кўп нуқта. Қувурларнинг кўндаланг кесимининг шакли ва шакли оқим кўтарма ва талвег тупроғини қувур олдида ва унинг орқасидан чиқишда ўчиб кетмайдиган тезликда оқиб ўтганда гидравлик ҳисоб асосида олинади. Босим бўлмаган қувурлар ҳар қандай кесимлари қуйдаги расмда келтирилган (2-расм).

2-расм. Сув ўтказувчи қувурларнинг тирқишларини кўндаланг кесими.

Қувурларни ётқазишда мустахкамлаш усули ер босимидан ҳаракат миқдорига катта таъсир кўрсатади. Ер шароитига қараб темир-бетон қувур ўрнатиш қуйидаги усуллари қабул қилинади:

* сиқилган тупроқ қатламида;

* ер ёстиқчасида;

* монолит темир-бетон пойдеворлар учун;

* қозиқ ёстиқчасида.

Кўтарма тупроқларда қувурлар учун ариқлар лойиҳалаш белгисигача, ўймаларда эса лойиҳалаш белгисидан 0,1 гача пастда ишлаб чиқилади...0.2 м. кучсиз қумли тупроқларда, шунингдек, нам тупроқли тупроқларда чуқурнинг туби камида 10 см қалинликдаги қатламининг мажбурий қўланилиши билан сиқилиши керак.

Агар қувур ёнбағирларда жойлашган бўлса, унинг чуқур жойларидаги табиий юзалари ўрнатиш кранини ўтиш учун зарур бўлган кэнглик учун чуқурнинг икки томонидаги бир хил белгиларга иложи борича мос тушиши керак.

Агар жар мавжуд йўл тўшамаси тўшамаси корпусида жойлашган бўлса, унда кўтармани қўллаб-қувватлаш ва транспорт воситаларининг тўлиқ хавфсизлигини кафолатлаш учун махсус бириктирма берилиши керак ёки ёнбағирларга уларнинг табиий барқарорлигини таъминловчи пойдевор берилиши керак[8].

Чуқурдан тупроқни шундай масофада беркитишга олиб бориш керакки, ишнинг барча босқичларида чуқур деворларининг қулаб тушишидан ва қурилиш воситалари ҳаракатига тўсиқлардан қўрқмаслик керак. Ёстиқ мосламаси қўл асбоблари билан бажарилишидан олдин чуқурнинг пастки қисмини тозалаш.

Гофрировка қилинган қувур фақат нормал кучланишлар таъсир этадиган ва эгувчи моментлар бўлмаган контур бўйлаб юкнинг бир текис тақсимланган эластик тузилма сифатида ишлайди. Тупроқ қопламининг барқарорлаштирувчи таъсири туфайли қувурнинг геометрик шакли ўзгармайди, кўндаланг гофрировка эса унинг бўйлама деформациясига имкон беради. Дренажловчи материалдан тагликнинг мумкин бўлган ёғинлари уни ётқизиш вақтида қувурнинг тегишли қурилиш кўтариш йўли билан қопланиши керак ва 3-расмда келтирилган.

3-расм Гофрировка қилинган сув ўтказувчи қувур.

Металл гофрировка қилинган тузилмалар бошқа турдаги қувурларга нисбатан бир қатор афзалликларга ега:

* металл, қуврлар, қувур тупроқига мослашувчан ва юқори таркибий куч бардош беради;

* қувур ва гофрировка қилинган металлнинг ўзига хос шакли қаттиқ бетон конструксиялар учун ўта хавфли бўлган катта бўйлама ёриқрлар пайдо бўлганда ҳам қувурнинг хавфсиз ишлашини таъминлайди;

* йиғма, қуврлар, элементлар фойдаланиш анъанавий ишлатиладиган материаллар нисбатан харажатларини камайтиради;

* металл, қуврлар, элементлар ўрнатиш оғир қурилиш ускуналари фойдаланишни талаб қилмайди. Алоҳида қуврларнинг камлиги ва кичиклиги иншоотларнинг қурилиш вақтини камайтирадиган ҳатто қўлда йиғиш усулидан фойдаланишга имкон беради;

• бундай тузилмаларни сақлаш қиймати минимал.

Адабиётлар рўйхати

1. Л. И. Самойлова Проект водопропускной трубы учебное пособие М.:2017 83стр.
2. В.А. Гриценко, В. Н. Шестаков Проектирование основания и фундамента водопропускной трубы методические указания У.:2010 42стр.
3. Мирханова М.М. Инновационная технология для проведения инженерно-геодезических изысканий Вестник ТашИИТ № 4, Т.:2020 г. 80-85 с.
4. Abdualiyev E.B., Eshonov F.F. New uses of culvert Construction. Design Taxi, Issue 2, 2020 year 149-152p.
5. Abdualiev E. B., Embergenov A. B. /Case of waterproofing pipes on railways/ skills of the 21st century for professional activity /volume 2/Tashkent 2021/2/15/ 184-185 p.
6. Abdualiev E.B., Abdukarimov A.M. Increase of productivity and reliability of control of rails. Architectural and construction science and period materials of the Republican scientific and practical conference part №. 2 T.: 2017y. 24-26p.
7. Abdualiyev, E.B. (2019) "Research of surface condition of the rails rolling on sections of high-speed and high-speed train traffic, ," Journal of Tashkent Institute of Railway Engineers: Vol.15:Iss.2,Article14.Available at:https://uzjournals.edu.uz/tashiit/vol15/iss2/14
8. Abdualiyev, E.B. (2019) "Research of surface condition of the rails rollingon sections of high-speed and high-speed train traffic," Journal of Tashkent Institute of Railway Engineers: Vol.15:Iss.3,Article4. Available at: https://uzjournals.edu.uz/tashiit/vol15/iss3/4