1.7 GRUNTLAR DEFORMATSIYASI VA POYDEVORLAR CHO‘KISHINI HISOBLASH

Abstract

Annotatsiya: Lyossli gruntlarda qurilish juda keng tarqalganligi bilan gruntning deformatsiyasi va poydevor cho‘kishini aniqlash.

Kalit so‘zlar: Suniy inshoot, qiyshayish, lyoss, siljish, zamin, cho‘kish, deformatsiya, grunt, torf, bino, geografik xarita, cho‘kuvchan, g‘ovak, Eolov nazariyasi, mineral zarralar, Torfli grunt, gumus, oxak, gips, lyos rangi.

Kirish:  Tarkibiga ko‘ra lyoss yoki lyossimon gruntlar qumoq tuproq, sog‘ tuproq yoki gil tuproq guruhlariga kirishi mumkin. Lyossli gruntning xossalarini shakllantirishda uning mikrostrukturasi katta ahamiyatga ega   uchlarida kalsiy asosidagi bog‘lar bilan bog‘langan cho‘zinchoq mineral zarralardan tashkil topgan hujayra-panjara tuzilishi.

Asosiy qism: Lyossli gruntlarda qurilish juda keng tarqalgan, chunki lyossli gruntlar deyarli barcha Ukraina, Markaziy Osiyo va qisman Sharqiy Sibirni qamrab oladi.

Suniy inshootlar quyidagi deformatsiyaga uchrashi mumkin: - siljish (sirpanish), - cho‘kish, - buralish va qiyshayishi. Suniy inshootlar yuqorida keltirilgan deformatsiyalarga uchrashi natijasida inshootlar o‘z vazifasini bajaraolmay qolishi mumkin. Suniy inshoot qismlarining yuqori chegaraviy kattaligi deb shunday holatga aytiladiki, unda ko‘prik o‘zining yuk ko‘tarish qobilyatini yo‘qotadi yoki keragidan ortiq deformatsiya uchrashi tufayli o‘z vazifasini bajara olmay qoladi.

Zaminning yuqori deformatsiyasi holati hamma vaqt inshootning yuqori deformatsiyasiga ko‘ra yuz berishi mumkin:

1) inshoot uchun yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan darajada cho‘kish yuz berishi.

2) zaminning yuk ko‘tarish qobilyatini yo‘qotishi.

Cho‘kish quyidagi turlarga bo‘linadi

1) tekis.

2) notekis.

3) stabillashgan.

Lyos eng katta maydoni Xitoyda joylashgan (geografik xaritalarda, Xitoy har doim sariq rangli - lyos rangi). Rossiya hududining deyarli 17% ni egallagan lyossli gruntlar. O‘ta cho‘kuvchan gruntlar quyidagicha farqlanadi: 1. Lyossli gruntlar. 2. Torfli gruntlar. Rossiya hududining taxminan 15% ni egallagan torf gruntlar. Sankt-Peterburg, Murmansk va yangi Shimolning torf hududlari (Tyumen) bundan mustasno, torfda qurilish juda kam olib boriladi. Torfli gruntlarda inshootlarni qurish faqat ekstremal holatlarda va maxsus ishlab chiqilgan loyihalar bo‘yicha amalga oshiriladi. Bu yerda asosiy tamoyil binolarni sezilarli darajada notekis yong‘inlarga moslashtirishdir.

O‘zbekistonda, ayniqsa uning janubiy hududlarida lyoss va lyossimon gruntlar ko‘p uchraydi. Akademik G‘.O. Mavlonovning e’tirof etishicha, O‘zbekistonning sharqiy janubida lyossli gruntlar 50-70 metr chuqurlikkacha yetib boradi. Tarkibiga ko‘ra lyoss yoki lyossimon gruntlar qumoq tuproq, sog‘ tuproq yoki gil tuproq guruhlariga kirishi mumkin. Ularning tarkibi deyarli bir jinsli bo‘lib, 50…80% massasini changsimon zarrachalar (0,005…0,05 mm) tashkil etadi. Lyosslar tarkibida shuningdek, gumus, oxak, gips va boshqa suvda oson eriydigan tuzlar ham mavjud bo‘ladi. Lyossli gruntlarning o‘ziga xos tomonlaridan biri ularning tuzilishida tik (vertikal) yo‘nalishda joylashgan va ko‘z ilg‘aydigan yirik tutash g‘ovaklarning mavjudligidir. G‘ovaklarning joylashuvi suv sizishining asosan tik (vertikal) yo‘nalishida sodir bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Lyossli gruntning qattiq zarrachalari o‘zaro kuchsiz bog‘langanligi uchun, suv ta’sirida bog‘lanish kuchlari keskin kamayib, katta miqdordagi cho‘kish xodisasi ro‘y beradi. Shu sababli lyosslar o‘ta cho‘kuvchan gruntlar turiga kiradi.

Muhandislik geologiyasidan ma’lumki, lyossli gruntlar:   eolov kelib chiqishi;   CaSO3 ; CaSO4 tuzlari o‘z ichiga oladi; past namlikka yega; asosan bir jinsli; xarakterli xususiyat-makroporlarning (g‘ovaklarning) mavjudligi ham ajralib turadi.

Bundan tashqari Eolov nazariyasiga ko‘ra asta-sekin o‘simliklar chirib, suv bug‘lanib, kalsiy (CaSO3 ; CaSO4 ) tuzlari (chirigan o‘simliklar natijasida) qolgan. Qolgan plyonka suvining suv-kolloid bog‘lari kuchli va katta yuklamaga bardosh bera olganligi uchun grunt siqilmagan. Bunday tuproqning g‘ovaklik koeffitsienti deyarli doimiy bo‘lib qoldi:  e≈const (shuning uchun siqilmagan grunt ta’rifi berilgan) – katta miqdorda g‘ovaklar mavjud degan fikrni ilgari surgan.

Lyossli gruntlar quyidagi gruntlar quyidagi xususiyatlarga ega:

1. g=14….16 Kn/m3 ;
2. w=6 – 15 % ( suv, plyonka ko‘rinishidagi suv);
3. n=45 – 55% (g‘ovakligi).

Diametri 0,1 – 4 mm (asosan vertikal holat) quvurli trubalar shaklidagi makropollarning katta mavjudligi

Lyossli gruntning xossalarini shakllantirishda uning mikrostrukturasi katta ahamiyatga ega   uchlarida kalsiy asosidagi bog‘lar bilan bog‘langan cho‘zinchoq mineral zarralardan tashkil topgan hujayra-panjara tuzilishi. Bu tuzilishdagi zarrachalar orasidagi masofa 10 dan 50 marta qalinligini tashkil yetadi. Ta’riflangan tizim muvozanatda bo‘lib, fazoviy struktura kabi 2-3 kg/sm2 statik yukni mukammal qabul qiladi. Bu sistemada tugunlarning o‘rni kalsiy (CaSO3) - bog‘lovchi moddadan iborat bog‘lar hamda gil zarrachalarining plyonka suvining birikish xususiyatlari bilan almashinadi.

Xulosa: Xulosa qilib aytganda Lyossli gruntning cho‘kishini aniqlash uchun laboratoriyada siqish sinovlari o‘tkaziladi. Lyossli gruntning namunasi odometrga joylashtirilib, P1 bosim bilan siqiladi, so‘ngra g‘ovak porshenli disk orqali suv bilan namlanadi. Test natijalari asosida h = f(P) qarama-qarshilik quriladi. Agar sinov natijalariga ko‘ra δ_pros < 0,01 bo‘lsa, lyoss cho‘kuvchan emas deb hisoblanadi. Agar δ_pros > 0.01 bo‘lsa, lyoss cho‘kuvchan hisoblanadi. Geologik hisobotlarda odatda δ_pros =f(P) grafigi beriladi yoki hisoblangan natijalar jadval sifatida keltiriladi (rasm 6). Ko‘rsatilgan grafikda Rn - boshlang‘ich bosim, oshganda lyossli grunt cho‘kuvchan hisoblanadi. Bosim oralig‘i 0–P^H lyossli grunt cho‘kuvchan hisoblanmaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. Geotechnical Engineering Donald P.Coduto, Man-chu Ronald Yeung, Williyam A.Kitch США, Калифорния, 2011 йил
2. Веселов В.А. «Проектирование основания и фундаментов» (основы теории и примеры расчета). Учебное пособие для вузов–3-е изд., перераб. и.доп. –М.: Стройиздат, 1990 г. –304 стр.
3. Далматов Б.И. Механика грунтов, основания и фундаменты. Л.: Стройиздат,1988. –415с.
4. Догадайло А.И., Догадайло В.А. Механика грунтов, основания и фундаменты. –М.:ИД “Юриспруденция”, 2007. –114с.
5. Малышев М.В. Болдырев Г.Г. Механика грунтов, основания и фундаменты (в вопросах и ответах). Учебное пособие, –М.: издательство ассоциация строителных вузов, 2004, 328 с.
6. Rasulov.H.Z. “Gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar” darslik, Toshkent, “Tafakkur” nashriyoti, 2010. 232 bet.
7. Rasulov H.Z, «Gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar» – Oliy o‘quv yurtlarining qurilish ixtisosligi talabalari uchun darslik. Toshkent «O‘qituvchi», 1993 y. – 240 bet.
8. Sayfiddinov S.S. Zamin va poydevorlar. O‘quv qo‘llanma. TAQI, Toshkent, 2003 y., –105 bet.
9. Силкин А.М.,Фролов Н.Н.Основания и фундаменты. –М.:ВО «Агропромиздат»,1987. –285 с.: ил.
10. Ухов С.Б. и др. Механика грунтов, основания и фундаменты. –М.: изд–во АСВ, 2004 г. – 566 с.